Kolong
Takaray a sowal (概要)[mikawit | o yin-se-ma no pisinanot]
O dafong no malingaday itiyaho, O mamikangkang to omah, ano i ikor to pipatangan, ano i 'ayaw no pi'anip, O mamikidkid to karetengay a lalosidan.
Iti:ya ho, o 'orip no maomahay, saheto sa cikolongay, kaemang ho mafana' to mito'or to mato'asay a tayra omah.
O tadamaanay ko ’orip no kolong itini i ’orip no tamdaw. Itiya ho o ’orip no tamdaw, onini manga’ay pakayni’en itiniserengawan no mira a pasadak, itini sato Ingtok(印度) o kolong nangra tadamaa:nay salonganay hananay ko kolong. Pakayni i taliyok tona Hen-he(恆河), saheto sa o sapikamaomah nangra ko kolong i omaomahan, o sanga’ayay haw i, malahiliw mala’afo no sakahira ko ta’i no kolong, ona kolong hananay malecaday to mitayhiway to ’orip no Ingtok(印度) hananay. Maedeng masamaanen kona kolong, o tadamaanay a sakamaomah a ’a’adopen, pakayni tona maomahay a lalengatan. O roma a maomahay i ’ayaw no kacanglahan a mimaomah i, midemakay cangra to pakayniay tono kolong hananay a demak. Ira ko pinanay nangra to kanga’ayan a cingangan tona demakan, ona kolong itini i kamaomahan a citay, ira kono mira a tadamaanay a locek, tinako itini i Taywan, o roma a maomahay a tamdaw i, caayay ka komaen to titi no kolong, anca i miatengay ho ko sifo milalang a mitokad mipacok to kolong, malowanaw ko sakamaomah a kolong saan, sa adihayay ko pakayniay tono kolong hananay a locek a romi’ad.
Itini maomahay a citay, pinaay ho ko mangaayay a maomah a kolong, o sakahapinang no niyah to a kadofah ato pakoyocay, itiya ho o kolong ato siri ato fafoy tolo ’a’adopen, o tadamaanay a sapihangsay konian, tinako to kolong o malalokay, manga’ay a mikangkang ato misenat a maomah, ikor to mafana’ to ko tamdaw to ’icel no kolong, ira ho ko romaay a picokaymas to kolong, ira ko sakamaomah ato sakatalacowacowa to sakaromakat, roma malasofitayay a dademaken, itini i Can-kwo-ci-tay(戰國時代) ona Iyen-kwo(燕國) tono kolongan nangra a pila’is to ’ada na mira, tono kolongen aca nangra to sapicolo’ to maamaan. Mansa itini i maomahay o tadamaan ko kolong, ya itiyaay ho maomahay a tamdaw caayay ka komaen to titi no kolong, mangaref itini i Song-caw(宋朝) ano niyah sa a mipacok mitokad to kolong, o ciraraway kona pinangan.
Kasasiromaroma (種類)[mikawit | o yin-se-ma no pisinanot]
O komaenay to rengos a kolong, saheto o tata’akay ko tatirengan, pakayni i tamdawan tadamanay ko kaemahay(rarapa) ato tadakolong. O roma a kolong i o pariri’an to i loma’ a palahad. To hatiniay o micocoay to hacol no tawinaan ko ciciw no kolong, maedeng ira ko 220 ko kasasiromaroma to hatiniay a ’a’adopen. 90% saheto sa o tosaay ko sacekih, Itini i Congko china(中國) a matilid ira ko safaw tosa a ’a’adopen, todongay to o kasasiromaroma no mihecahecaan a pangangan, itiniay i sakatosa ko kolong a parayray pangangan. O todeng ko sakamaomah ko kaemahay, ira to ko lakota a kangkang i, malakakaenanto ko kaemahay. Itini i enem polo’ ira ko tolo a mihecaan, micomoday toko no padaka a titi’ no kolong, lowanlowan sanay to ko kaemahay ato tadakolong.
Tahapinangan (特徵)[mikawit | o yin-se-ma no pisinanot]
O kaemahay no Taywan i caayay ka tata’ang ko tatirengan, o tawinaan a kolong maedeng tolo so’ot lima polo’ tangasa sepat so’ot ko tingting, o kaleteng no okang a kolong i enem so’ot tangasa folo so’ot, hofoc han ho a ciciw no kolong maedeng safaw falo tangasa tosa polo ira ko tolo a tingting. Tanektekay ko tatirengan no kaemahay, ira ko kasasiroma no fanges o kaliyalaway, kohetingay, makolahay, kahengangay, kohecalay, ira ho ko cilamlamay a cengel, o tiyad ato sepat a waay ato kaikoray no cepi’ pantaay ko cengel, o apelahay ko cengel no wa’a.
Iraay ko no itiya:ay ho a katengilan a sowal, sowal sa o matingatingay ko fanges no kaemahay, anohatira saw? Ira ko cecay a romi’ad, kona kaemahay ato tadakolong itiniay i ’alo a misalama to nanom, itiya masariko’ay no kaemahay ko riko’ no tadakolong, mansa matingating ko fanges no kaemahay, malalaway to ko kaciriko’ masamaingcoay to a nengnengen ko caedong no tadakolong.
kakarayan ( 氣候)[mikawit | o yin-se-ma no pisinanot]
Itini i 2006 a mihecaan, ira ko pasifana’ no Lin-ho-ko(聯合國), o caay kafana’ an i taliyok no kamaro’an no mita, pasadak no mira itini i alaf’afan(溫室效應), o mikaliangay ko sakafalic no romi’ami’ad, o sowal no mira i, iraay ko 10.5 ’ok kona eso’ no kolong ko pasadakan a a-yang-hwa-tan(二氧化碳), maala’ay to ko kasadak no hatiniay a fali hananay to 18%, ikakaay aca no acefel no tosiya ko kaadihay no mira, ira ho ko sowal o eso’ no kolong ato ta’i no mira manga’ay a pasadak to cisawarakay a fali(氣體), itini mapasadakay aca ko 2/3 a tan(氨), mipasadakay to acicimay a ’orad ko tan(氨), roma itini naifitokaay no kolong miliyaway ho a patatiko a komaen, mapasadak no mira ko adihayay a cya-wan(甲烷), pasadak to hatiniay a fali, o hatiniay a fali i maalaay to 1/3 a cya-wan(甲烷), mikali’ang no mira to romi’ad ikakaay no mira ko a-yang-hwa-tan(二氧化碳)ko kali’ang no mira. Irasa ko somowalay e:min han a komaen kona kolong nga manga’ay a mafalic kafiyor ko cikiw, emin han a mipatay kona kolong manga’ayto a malowan ko tati’ihay a fali, caay to a kaliki a malasawad ko cikiw sa, haratengen ho no mita icowaay ko lalengatan no mira, mana adihay ko mipasadakan no kolong to hatiniay a fali, pakayniay to i tamdawan ko kafalic no ’orip no mita, samanen macakatay to ko minanayan no mita to pakayni i kolong, tinako itini to komaenay to titi no kolong, tangsol sa a malahad ko pariri’ay to kolong, pakayni to pinanay no tamdaw adihadihay sato ko mipariri’an to no mira, itini kona kaadihay no pariri’an sa adihay to ko mapasadakay ko tati’ihay a fali.
Pakayni tona cisawarakay a miloko mahapina’ay to san-ci-cin-an(三聚氰胺), itini mahapinang no mita ko tati’ihay a misiwfayay, o saka adihayaw to etan nangra, patongalan nangra ko tati’ihay a tayhi (化學物質), songila’ han a minengneng i saka malolohay to koya kolong, maamaan ho a ’a’adopen saheto sa iraay toko no mira a mapasadakay to hatiniay a fali, alatek haw i o skadiheko(溫室氣體), mangalef to ko aniniay a tamdaw haemin han a mipatay saw? Saka iraen ko minanayan no mita, falicen no mita ko kakaenen no mita, mangaay ko taliyok no kamaro’an no mita lowanen ko kakomaen to titi, manga’ay a malasawad ko hatini’ay a fali.
Mafolaw (遷移)[mikawit | o yin-se-ma no pisinanot]
Kakaenen (食物)[mikawit | o yin-se-ma no pisinanot]
O maan ko mikaenan no aniniay a kolong hani? O rengos ato o mipalomaan no tamdaw a rengos, ira ho ko karengaw sanay i omaomahan a talod ato no papah no dateng, ato i nanonanoman a rengos, ira ho ko koengeray a co’ong no kilang anca i o siriw, manga’ay ko kalowan no kasadak no payso sa ko pariri’ay to kolong a tamdaw, mapacakat ho ko mipariri’an. O koengelay a papah ko mikaenan no kolong, ano maikes to caay ka olah ko kolong. O rengos ko mikaenan no kolong, ano awa ko kangdaway a rengos. Manga’ay aca komaen to mipa’icangan a rengos anca o asisiw, ira ho ko emi a rengos mangaayay a sapakaen, omaamaan a rengosan mangaayay a sapakaen to kolong, o marariday a manengneng no mita haw i, o emi a rengos, kinacecay a paloma i, mangaay a colok han a pakaen ko kolong, malecaday to kosay ko pinaan a resres, kasi’enawan away to. Nawhani itini i laloodan anca kaciherangan a romi’ad manga’ay a pa’icangen a misoped tahira i kasi’enawan.
To aniniay a kolong saheto sanay o siriw ko sapakaen to kolong, iraay aca ko rengos ato ma’icangay a talod ko sapakaen, ono siriw aca ko sadihayay ko sapakaen no tamdaw.