Rikec no 'Amis

Rikec no ’Amis ( 阿美族的法律與刑法)

O harateng to rikec ato pinangan(法律觀念與習慣)

O ’Amis a tamdaw away ko nitilidan a rikec,o pinangan no niyaro’ ko dado’edoen a mipotosek ko pisawkit to raraw no tamdaw. o harateng to rikec ira ko :

1.  Niyaro’an a haraten (部落主義)

O raraw ato patefoc sahetoay ono niyahan a niyaro’ cowa ka kakafit ato roma aniyaro’.Ano cifangafang ato roma a niyaro’ ono niyaro’ to a demak konini, o kapolongan no niyaro’ a mico’ay.

2. So’elinay a harateng (具體行為之觀念)

O pisawkit to maamaan a raraw i, o kaherekan no kaciraraw ato so’elina ( maheciay ) a demak ko pi’arawan.O cowa ko so’elinay ano ca cowa ka nengneng a kaciraw i,paikawasen to ko pipatefoc.

3. Kapolongan a demak (集體責任)

O pipatefoc to ciraraway cowa koya mararaway aca a tamdaw ko matefocay,malapotay ko laloma’an ano ca o kapot a mapolong.Orasaka oya lofo no cecay a tamdaw malapotay ko polong a cilafo,mapolong a mi’orong tonini a lafo, mapolong a patefoc ta malasawad ko kacitiihan.

4. Kapolongan ato niyah a raraw (公罪私罪)

O mikari’ang to dafong ato demak no niyaro’ ono kapolongan a raraw konini;o mikari’angay to kalotamdaw ato laloma’an a dafong ato demak ono niyahan a raraw konini.Ono kapolongan a raraw o kakita’an no niyaro’ ko mitefocay,ono niyahan a raraw o laloma’an ano ca o ngasaw ko citodongay a misawkit,manga’ay to ko salawinawina a tangsol han a mitefoc a paco’ay koya ciraraway, ano ca manga’ay a masasowal.

Raraw ato tefoc (犯罪與刑罰)

O patelacay a demak no tamdaw o raraw ano ca o mikari’ang hananay,pakitinien i pinangan no ’Ami a finacadan ira tosa kasasiroma:

1. Kapolongan a raraw (公罪):

(1).mitakaw: mi’afas,mi’afas tono kapolongan dafong;(2).mipalo:milengat;(3).misakako:mico’a’ang, mirokes;(4).mikari’ang to niyaro’:micorah, pacefa;(5).mikihatiya to ’ada;(6).misamsam.

2.Kalotamdaw a raraw (私罪) :

(1). Mipacokay to tamdaw a raraw: mipatay to tamdaw, mararaw ko pipatay,midoka’, mipalo.(2). Ma’odang: misafola,’amelas,pafocod, mitakaw.(3).’alafo: o pakayniay i ’alafo a raraw ano o kapolongan a raraw a pipatefoc o poi’ ato lokes,o sakaretengay a raraw nonini miplaplapan nani niyaro’. Ano o kalotamdawan a raraw mipaco’ay ato patafoc, o sakaretengay a raraw nilaplapan nani niyaro’,cowa ka pataen.

3.Kasasiroma no ’alafo (刑罰的分類):

Pakayniay i ’alafo a raraw ira ko sepat kasasiroma:

(1). Paifaloco’ay a ’alafo(自由刑):

mapafolaw(放逐):o mipatayay, miilohahay, ato misimeday to ada a raraw i,o tada karetengay a raraw koninian,nipafolawan ko ciraraway to ninian.yo patelacay ko kaciraraw a tamdaw o niyah sananay ko miliyasay to niyaro’.O kafolawan a mihecaan ira ko pinapina a miheca ano ca tahira to halafinay ko mihecaan,ikor to i,mipatefoc to dafaong i nidoka’an a tamdaw ato niyaro’ ta manga’ay a patatikor minokay i niyaro’.

(2). Itatirengay a ’alafo (身體刑) :

①.mipaloay: o midoka’ay,mipaloay ato mitakaway to dafong no tao, ma’odangay a tamdaw, mihayan ko laloma’an a mipacoay,ta patefoac han to karetengay a ’alafo.②. keriteng ko tangila: o ma’odangay a fainayan ato fafahiyan a tatosa,keriten ko tangila nangara,o tahapinangan to ma’odangay.③.padamdam:o ma’odangay a fafahiyan sisipen ko damdam i poki nigra.

(3). Pakangodo (恥刑):

o ma’odangay a fainayan ato fafahiyan pawacayen a papitaliyok to niyaro’ a romakat a pakangodo.

(4).Mipatefoc (贖刑) :

oninian ko sa’adihayay a pipatefoc,o cilafoay a tamdaw pasadak to dafong,misakolong, pa’epah, padateng to makari’angay a tamdaw, ano ca o polong no niyaro’.

Ira ko malidiyongay, malikolongay, malikoko’ay,maliomahay,mangalef maala ko polong dafong no loma’ ato payso,o lafo sa ningra ko pi’arawan a patefoc.O mipatayay,midoka’ay ato ‘ecoay a lafo sahwtoay o dafong ko sapipatefoc, oninian a pipatefoc ko ’adihayay a demakaen.

Pakokot ato pisawkit (控訴與判決)

O pidemak no ’Amis a tamdaw to pakokot ato pisawkit ira ko tosa kasasirom a demak.O pakayniay to no kalotamdaw a raraw (私罪) a pakokot caay o ka’eca ngasaw ko citatodongay a mipasadak to sapikokot.ono raramod a fangafang ato dafong a rawraw,ma’odangay ato mitakaway a fangafang,o makari’angay a tamdaw ko sa’ayaway a pasowal to sakakaay a faki no laloma'an,ta pahidang han to no faki ko malininaay mikayki,mitiri’ to demak no mikokotay,malaheci kona kayki ocoren ko cecay a tamdaw nona laloma’an a tayra i palafoay a ngasaw masasowal.Tangsol han to no palafoay a tatapangan faki misaopo ko salawinawina a mikayki,mipolita to so’elinay a demak ta masasowal to sapacaof, mitahidang to cowa ka pisakakinih a tamdaw a masasowal.Ano mihayi kona tosa a ngasaw, itiya to a patefoc ano ca do’edoen ko nikasasowalan no salawinawina a kayki,cowa ka longocen ko kakita’an no niyaro’.

Ano caka laheci ko nikasasowal nona tosa a ngasaw, oya makari’ang a laloma’an pasitira to i kakita’an a pakokot,milayap ko kakita’an tona kokot,tangsolen no daysang no niyaro’ a mipolita kona tosa a ngasaw kona fangafang, itira i pakokotay a loma’ a mikayki.

O laheci nona kayki ano no kapolongan no niyaro’ a raraw,o cefang no kapot ko mamipasowal to kakeridan nona kapot,ona kakeridan no kapot ko citatodongay pasowal to isefiay a misa’eli to pikayki no isefiay midemak to pisawkitan.

Ano pakayraay tono cikawasay a demak,licayen ho ko kapot no cikawasay a misalof,ano ca ho ka ciheci ko kasasowal, pasitiraen to i lofang a kayki no niyaro’ a misalof.

O pisawkitan a kayki tono kalotamdaway a raraw,itiraay i loma’ no makari’angay a mikakayki,ano no kapolongan a fangafang itiraay i sefi a midemak to sapisawkit a tayal.

O tayal no pisawkitan, sa’ayaway o mamipa’ading a demak.Ano o kakita’an ko misaopoay tona kayki, sa’ayaway o faki no pakokotay ko papasowal to lalengatan a mipakokot ato tayal, do’edo sa i, o faki no mapakokotay ko papasowal a pacaof,misilsil to pakaynian nona pikokotan demak.Maherek i,pahanhan to mamang a widi,masasolwal ko kakita’an no niyaro’ mapolong a misalof ano ca masasowal to sapipatefoc.

Sakatosa, o sapwacay a demak,o maamaan to a pipakokot caka ca pasadak to sapawacay a losid ano ca o pawacaay a tamdaw ta manga’ay a miketon to raraw.O tata’angay a raraw ira ko pawacaay a tamdaw ato losid ta manga’ay a miketon to raraw;

Sakatol, o paikawasay a pisawkit.o mapakokotay a tamdaw tangsol a cowa ka pihayi to kaciraraw no tiring, cowa ko pawacay a cecay ko sapipa’ading to tiring,tangsol a paloko to cowa ka ciraraw ko niyah.Ano o mitakaway ko mapakokotay, o paloko ko sapina’ay,sowal saan: “ano mitakaway kako,ano mi’adop sato kako o mamatefad i tonotonoan”. Ano ca ho ka kaketon ko raraw,saikoray to a demak i,ono Kawasan to ko mamisawkit,tahidangen ko kakeridan no cikawasay, palokoen no cikawasay ko kawas tona fangafang ta ira ko pisawkit no kawas, mi’edaw to ’aol a ’edaw ano ca o ’eli a ’edaw, ano ca miala to tiwas ato potok to mapi’edaw, o cikawasay ko mamiketon to cima ko ciraraway.

Ano sapikilimaw to mitakaway a tamdaw, mitahidang ko cikawasay to Malataw mipasifana’ to cim akoya mitakaway a tamdaw.

Away ko mingayaway a pisawkit.

Kafalic no ngangan no dafong (財產權的轉讓與繼承)

O sefi ko sakakaay a kaitiraan no niyaro’, o maamaan to a demak ato tayal itiniay i sefi masasowal ko kakitaan ato komong no niyaro’ a misetek to tatayalen, itini a midemak to kayki no niyaro' o masakapotay ko misetekay to polong a demak no niyaro' itini i sefi. Ano mikiharay to sapaka’orad a lisin,o cikawasay ko citatodongay matayal to nini. I tini to a mahapinagan ko faco no niyaro’ no ’Amis a finacadan: o kakita'an, o masakapotay ato cikawasay, ona tolo a faco ko tadahecek no faco no 'Amis a niyaro'. onini a tolo a hecek ko midemakay to polong a tayal no niyaro'.

O dafong no niyaro’ samaanen ko kacidafong, masaanen a miraoy ato pikilac sahetoay itini i sefi ko kasasowalan ato pisetekan.o kapolongan a dafong no niyaro’ halokapolongan koninian dafong, cowa ka nga'ay ko kakita’an no niyaro’ a miteked tonini a dafong no niyaro’ . orasaka, away ko pirocok to dafong sanay a demak.

Ono laloma’an dafong a pirocok ato kafalic no ngangan no dafong, pakayniay i salawinawina ko pido’edoan:

1.Mikadafo ko fa’inayan tayra i loma’ no fafahi a maro’, o wawa ningra sahetoay mikiwinaay ko kamaro’ nano ka’emangan,o sakakaay a fafahiyan a wawa ko mirocokay to dafong no loma’ malahad malatamdaw to i,miala to kadafo cowa ka pilaliw to loma’.Nikawrira, o fa’inayan a wawa malatamdaw to i,mikadafo itira i loma’ no fafahi ningra a maro’.Ano mikadafo ko fa’inayan cowa ka pirocok to maamaan a dofong no tatapangan a loma’,cowa ka pitatoy to adihayay a dafong mikadafo, o i tirengay aca a fonos ato takoyodan ko nihawikidan a mikadafo.

2. O sakakaay a wawa to fafahiyan ko mirocokay to dafong no loma’,ano mapatay kona sakakaay a wawa to fafahiyan, o sakatosa a wawa to fafahiyan ko mirocokay. O rarocokaen a dafong no laloma’an ira ko sera (liomah,hadhad,padatengan), loma’ ato taliyok no paloma’an a sera.

3.O sakatosa ato safa a wawa to fafahiyan ano ciramod to i,itiniay to i laloma’an a maro’ cowa ka piliyas.nikawrira, ano ciwawa sato ‘aloman to ko palo no loma’ cowa to ka’edeng ko kamaro’an ano saan i,manga’ay ciloma’ misiiked a maro’.Ano ciloma’ kami sako safa a fafahiyan, mitahidangan ko faki no laloma’an minokay mipakilac toya caciloma’ a fafahiyan a wawa.ano away ko faki a loma’ i, o malitengay no salawinawina ko masasowal a miketon to pipakilac to dafong, ano away ko maliteng a laloma’an, o malitengay no ngasaw ko mamikayki to piketon to pipakilac to dafong.

O tayal no faki (舅舅的角色)

O faki hananay i, i’ayaw no pikadafoan ningra inanengay a matayal to sakacidafoh no loma’,misamatang, mipakaen to safa ato malitengay ato polong no palo no loma’.Malakapah to i,misakapot maroray a matayal to tayal no niyaro’. Ano mikadafo sato i, o fonos ato takoyodan cecay ko nihawikidan,cowa ka pirocok to maamaan a dafong no loma’, orasaka, ikaka ko pinengneng to faki no laloma’an,o kakangodoan ko faki.tata’ang ko ngiha’ a pasowal to tatapangan a loma’ (pito’asan),cecay ko sowal no faki malaheciay to ko demak away ko away ko mifelihay to sowal no faki a miliyangay.

Saira ko sowal no hakasi no Dipon ci Suienali Micio:

Pakaso’elin ko tamtamdaw to kaci’ecil no faki a mipa’ading a midipot to loma’, matiya o ci’ecilay tono kawasan a ’icel. Tadaci’icelay ko faki a misiwar to sakarihaday no laloma’an, nawhanni,oninian i,malacecayay ko faloco’ no faki ato to’as sanay. O palo no laloma’an tadamingodoay to faki, tadamatalaway to ‘icel no faki, ano ca ka pitengil ko cima no laloma’an to sowal no faki ono kawasan a ‘icel ko sapitefoc to maliyangay a palo no loma’,orasaka, o kakatalawan ko faki.

Ano minokay ko faki i pito’asan a miliso’ to laloma’an, i ‘ayaw no pinapina a romi’ad misakimokimolay to ko laloma’an a mipatala,ano minengneng to padiyongan ko faki, ala hahawhawasa, ala hahawhawsa ko laloma’an mamanay to saan.Maopoh to a masasowal ko laloma’an to sapisadiyong sapakaen to faki.